Keileem en dekzand van het Drents Plateau

De basis voor het Friese landschap is gelegd in het Pleistoceen, een periode waarin ijstijden met warmere perioden werden afgewisseld. Voor het vormen van de basis van het landschap van Fryslân zijn de laatste twee ijstijden van belang, het Saalien en het Weichselien. Na het Weichselien is het Pleistoceen ten einde en begint het Holoceen, de warme periode waarin we nu leven. Tijdens het Holoceen verdwijnt het Pleistocene landschap aan de kust onder een dikke laag sediment en veen. In de hogere delen is de bodem uit het Pleistoceen nog aan het oppervlak aanwezig. Dat landschap op de Pleistocene ondergrond wordt in dit hoofdstuk in beeld gebracht.

In het Saalien kwam de ijskap tot in Nederland en werd in Fryslân een laag Keileem afgezet. Het ijs bedekte Fryslân vanuit het noordoosten en bewoog naar het zuidwesten. Die richting is nog steeds af te lezen aan de oriëntatie van de grote beekdalen en de rij van de meren Heegermeer, Fluessen, de Holken en Morra die samen een gletsjerdal vormen. In het daarop volgende Weichselien kwam het ijs niet meer tot aan Nederland, hier heerste een koude droge poolwoestijn. Tijdens deze periode is dekzand door de wind afgezet.

Aan het begin van het Holoceen, 11.000 jaar geleden, lag de Noordzee droog. Er lag een laagvlakte waarin grote grazers leefden. De zeespiegel steeg aanvankelijk zeer snel, tot rond 4000 v.Chr. de snelheid afnam en de kustlijn van Nederland ongeveer op de huidige plaats kwam te liggen. Vanaf dat moment kon de sedimentatie de zeespiegelstijging bijhouden. Op de droge zandgronden hebben altijd mensen geleefd. Dat waren aanvankelijk groepen rondtrekkende jagers en verzamelaars. Ongeveer 3000 v.Chr. deed de landbouw zijn intrede in het noorden van Nederland en begonnen mensen zich steeds meer op vaste plekken te vestigen. Onder invloed van de nog steeds stijgende zeespiegel ging de grondwaterstand omhoog, het land werd steeds natter en raakte bedekt met veen, ook de zandgronden raakten bedekt met hoogveen. De bewoners werden daardoor gedwongen het gebied te verlaten. Vanaf de middeleeuwen is het veen vanuit de bewoonde kwelders via de beekdalen ontgonnen en daarbij voor een groot deel verdwenen. De zandgronden konden weer bewoond worden hoewel de opbrengst uit de schrale grond niet groot was.

Meer ...

Bronnen:

De vorming van het land - H.J.A. Berendsen
Landschappelijk Nederland - H.J.A. Berendsen
Algemene Geologie - L.J. Pannekoek, L.M.J.U. van Straaten
Cultuurhistorisch onderzoek buitengebied gemeente Opsterland
De Mieden - Brinkkemper, Bongers, Jager, Spek, vd Vaart en IJzerman
Watersysteemanalyse Koningsdiep - Laseroms, Reeze en Veeningen
Monumenten van Geschiedenis en Kunst - Herma M van den Berg
Zenit april 2018, thema: Klimaatverandering in het verleden
Woudboerderijtjes - Bauke Boersma & Fonger de Vlas
Friese plaatsnamen - Karel F. Gildemacher
Drowned Landscape - Harry Fokkens
Atlas van Nederland in het Holoceen
Pingo's - Koen Torremans

Agrarische veenontginningen Oostelijk Opsterland - D. Worst (pdf-RUG)
Cultuurhistorische inventarisatie Koningsdiep - J. Wiersma (pdf-RUG)
Open Akkercomplexen in Friesland - J. Wiersma (pdf-RUG)
Natura 2000 - Habitattypen en Beheerplannen
Het geheugen van Drenthe
Hunebed Nieuwscafé
Hoogveenherstel.nl

de Zeeven Wolden (Jacob Aertsz. Colom 1622)
Beschrijvinge van de heerlijckheyt van Frieslandt (Schotanus 1664)
Schotanus-Halma 1718 (Friesland op de kaart)
Eekhof 1849-1859 (Friesland op de kaart)
Topo tijdreis (topografie 1800 - heden)
Thematische kaarten (Provincie Fryslân)
Actueel Hoogtebestand van Nederland
Bronnen en Kaarten van Nederland