Rand van het veen tijdens de late ijzertijd
Hoogvenen zijn voedselarm en zuur. Veenmossen leven van regenwater, ze kunnen veel water vast houden. Afgestorven Veenmossen in de diepere lagen van het veen kunnen niet vergaan in het zure zuurstofloze milieu. Hierdoor stapelen ze steeds hoger op en kan het veen zich in vlakke koepels over het landschap uitbreiden. Rond 500 v.Chr. hadden de hoogvenen hun maximale omvang bereikt. Uit de rand lekte langzaam water dat zich in oude beekdalen verzamelde. De zee kon bij stormvloed ver een dal binnendringen waarbij een laag werd klei afgezet. De belangrijkste van die beken is de Boarn.
Hij stroomde al tijdens de ijstijd vanaf het Drents Plateau door een dal, centraal in de kwelder, ten westen van het huidige Dronryp. Zeewater bereikte het gebied rond Snits vooral vanuit het westen via de Marneslenk, een belangrijke zeearm.
Wommels
De vindplaatsen uit de ijzertijd liggen centraal op de klei in Westergo. Grote middeleeuwse dorpsterpen liggen vooral in reeksen op kwelderruggen. Bij de vroege huisterpen van de ijzertijd is dat anders. Het zijn lage terpjes of plateaus. Ze worden aangetroffen in kweldervlaktes waar ze onregelmatig verspreid op hoge oevers langs geulen, en in de veenrand aan veenstroompjes lagen. Bij de voortschrijdende zeespiegelstijging en de zich naar het noorden ophogende kwelder, is dit landschap verdronken en zijn de terpen overslibd. Ze liggen tegenwoordig onder het maaiveld waar ze soms worden aangetroffen bij graafwerkzaamheden.
Boazum
De rand van het hoogveen lag rond 400 v.Chr. vlak bij het huidige dorp Boazum. Ook hier zijn vroege huisterpen aangetroffen. Zeven vindplaatsen zijn door RAAB onderzocht door middel van booronderzoek. Zes zijn gedateerd op midden/late ijzertijd tot Romeinse tijd, de meest zuidelijke terp is iets jonger. Het wordt mogelijk geacht dat dergelijke huisterpen seizoensgebonden werden bewoond. De terpen zijn opgebouwd uit lagen plaggen en mest. Onder de terpen zin grotendeels verdwenen (veraarde) veenrestanten aangetroffen. Na de Romeise tijd zijn de terpen verlaten en door de zee overslibd, tegenwoordig liggen ze verborgen onder een kleilaag.
De ouderdom van de dorpen Wommels en Boazum is niet precies bekend, de dorpsterpen zijn nog niet onderzocht. Met veel vroege terpen in de omgeving zou de basis voor de terpdorpen goed een eerdere huisterp kunnen zijn. De ontstaansgeschiedenis van veel terpdorpen wordt pas na archeologisch onderzoek duidelijk. (Leeuwarden 2005-2006, 750 n.Chr. werd 100 n.Chr. Ook andere terpdorpen bleken bij archeologisch onderzoek een langere geschiedenis te hebben dan men aanvankelijk aannam: Achlum 2009, Arkum 2012, Dronryp 2012, Boalsert 2018 e.a.).
Verder ...
