Het landschap van Peazens en Lauwers

Om het ontstaan van dit landschap wat beter te begrijpen heb ik een animatie gemaakt van de paleogeografische kaarten van 500 v.Chr. tot 2000 n.Chr. Het kaartje is een doorlopende loop rechts op de pagina.

Bij de start rond 500 v.Chr. is het landschap ten westen van Dokkum met een deel van de grote kwelderwal al aanwezig. In deze tijd begint ook de eerste permanente bewoning van de kwelder. Vervolgens zie je de zee inbreken in het gebied rond de Peazens, de kwelder wordt breder en het veen wordt zuidwaarts teruggedrongen. Waarschijnlijk is dat het gevolg van menselijke activiteiten in het veen zoals het graven van sloten. Bij de derde stap, rond 100 v.Chr. begint de kwelderwal zich oostwaarts uit te breiden en het grote waddengebied rond de Peazens begint weer op te slibben. Dit is het gevolg van het ontstaan van de Zuiderzee als nieuw getijdenbekken (zie Westergo), hierdoor nam de druk op oudere getijdenbekkens af. Tegelijkertijd brak de zee meer oostelijk in, rond de Lauwers zien we de Lauwerszee ontstaan. Deze laatste ontwikkeling wordt met zekerheid toegeschreven aan bodemdaling door menselijke activiteiten zoals ontginningen en zoutwinning. Rond 800 n.Chr. bereikt de Lauwerszee zijn maximale omvang. Dit is ook de periode van het grote kaartje met plaatsnamen. In de volgende stappen zien we hoe de mens met de aanleg van dijken het land vastlegd en de Lauwerszee weet terug te dringen. Tegelijkertijd worden in de Noardlike Fryske Wâlden de veengronden ontgonnen en afgegraven waardoor in grote delen het zand aan de oppervlakte komt te liggen.

De dorpen die op het kaartje staan geven een beeld van de verschillen in het ontstaan van de dorpen die hier voorkomen. Eanjum en Ie zijn oude terpdorpen uit het begin van de terpentijd rond 450 v.Chr. Eastrum is een terpdorp op een natuurlijke zandkop die al in de Bronstijd werd bewoond. Door zeespiegelstijging werd de zandkop onbewoonbaar, eeuwen later is op de zandkop een terp opgeworpen. Moarre is een terp die in een venig gebied lag. Hantumhuzen is een middeleeuwse satellietnederzetting van Hantum, een terpdorp uit het beginperiode van de bewoning. Peazens is een vissersdorp, ontstaan aan de slenk De Peazens, kort na de bedijking van Oostergo.

Legenda:

Strandwal
Zandgrond
Stuwwallen
Veen
Geulen en prielen
Intergetijdengebied
Kwelder
Kwelderruggen en oeverwallen

Bronnen:
- Paleogeografische kaart van Nederland: 800 n.Chr.
  • Vos, P., M. van der Meulen, H. Weerts en
  J. Bazelmans, 2018: Atlas van Nederland in het
  Holoceen. Landschap en bewoning vanaf de laatste
  ijstijd tot nu, Amsterdam (Prometheus).
- Archeologische kaart Fryslân (FAMKE):
  ijzertijd-middeleeuwen
- Topotijdreis.nl
- Leeuwarden Bullepolder, bewoning op het hoogveen
  in de midden-ijzertijd - M. Bakker
- Terpbewoning in oostelijk Friesland
  J.A.W. Nicolay, 2010
- Het landschap van de Friese klei
  Philippus Breuker, 2017
- Het Boek van de Ee - Erik Betten, 2014